روابط افغانستان و ایران، به‌ویژه در چهار سال حکومت طالبان، بیش از هر زمان دیگر مورد توجه قرار گرفته است. رفت‌وآمد هیئت‌های بلندپایۀ دو کشور، از جمله سفر وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران به افغانستان و گفت‌وگوهای صمیمانه و سازنده با مقام‌های امارت اسلامی در سال جاری، همچنین گسترش کم‌سابقۀ تجارت و ترانزیت میان دو کشور، نشان می‌دهد که باوجود تلاش دشمنان مشترک برای ایجاد اختلاف، اما پیوندهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، زبانی و دینی میان دو ملت همچنان استوار و پابرجاست.

در چهار سال گذشته، نه‌تنها تنش جدی سیاسی میان کابل و تهران دیده نشده، بلکه روابط سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی دو کشور روزبه‌روز عمیق‌تر و گسترده‌تر شده است.

ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی حکومت طالبان، در گفت‌وگویی با خبرگزاری صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران، به بهبود روابط افغانستان و ایران طی سال‌های اخیر اشاره کرده و برخی ابهامات، از جمله موضوع «حق‌آبه ایران» را که گاهی عامل اختلاف معرفی شده، توضیح داده است. او بار دیگر حسن‌نیت افغانستان را در این زمینه تأکید کرده است.

مجاهد در این مصاحبه گفت: «نارضایتی‌های به‌وجودآمده ناشی از تغییرات اقلیمی است. سال گذشته بارندگی و برف در افغانستان بسیار کم بود و منابع آبی کشور خشک گردید؛ ذخایر دریای هیرمند کاهش یافت و حتی تولید برق در قندهار و برخی ولایت‌های دیگر با مشکل مواجه شد. این یک پدیده طبیعی است؛ همان‌گونه که ایران نیز در بخش‌هایی با خشکسالی روبه‌رو شد. ما در اصول هیچ مشکلی با معاهدۀ حق‌آبه نداریم و اگر آب موجود باشد، بدون تردید به ایران خواهد رسید. ما مانع جریان طبیعی آب نمی‌شویم. هیئت‌های ایرانی نیز از وضعیت آبی در افغانستان دیدن کرده‌اند و توضیحات لازم ارائه شده است.»

پیش از این، مولوی امیرخان متقی، وزیر امور خارجه امارت اسلامی، نیز تأکید کرده بود که افغانستان با معاهدۀ 1352 هیچ مخالفتی ندارد و حق ایران محفوظ است. او افزوده بود: «حتا اگر معاهده‌ای هم موجود نمی‌بود، از لحاظ انسانی و اسلامی روا نیست که برادران ما در آن سوی مرز بی‌آب بمانند.» وی خشکسالی‌های پی‌هم را چالش اصلی دو کشور دانسته بود.

ایران و افغانستان؛ هم‌پیمان در شرایط دشوار

حامد علمی، کارشناس مسایل سیاسی، می‌گوید: «افغانستان هیچ‌گاه حق‌آبه ایران را انکار نکرده است؛ اما خشکسالی‌های پی‌درپی سبب شده که افغانستان نیز مانند ایران با کمبود آب مواجه شود و شاید نتواند میزان تعیین‌شده را تأمین کند.»
به‌باور او، حق‌آبه ایران یک مسئلۀ حقوقی روشن است، اما عملی‌شدن آن وابسته به میزان بارندگی و موجودیت آب در بند کمال‌خان می‌باشد. به گفتۀ وی، طرف افغانستان در بسیاری موارد توانسته توضیحات لازم را به ایران ارائه کند.

او افزود: «مسائل مرتبط با حق‌آبه یا برخی موضوعات کوچک دیگر نمی‌تواند روابط سیاسی و اقتصادی دو کشور را آسیب بزند. امروز هر دو کشور در شرایط مشابه سیاسی و اقتصادی قرار دارند و فشارهای جهانی، آنان را بیشتر به هم نزدیک می‌سازد.»

این کارشناس تأکید کرد که با داشتن حدود 900 کیلومتر مرز مشترک و ظرفیت‌های بزرگ تجارتی، ایران و افغانستان در شرایط سخت می‌توانند حامی یکدیگر باشند و حتی بخشی از تحریم‌های شدید غرب را دور بزنند.

چابهار و بندرعباس؛ نقطه‌های حیاتی تجارت افغانستان

از سوی دیگر، شبیر بشیری، آگاه امور اقتصادی، بیان داشت: «با توجه به تیره‌بودن روابط سیاسی افغانستان با پاکستان و نامعلوم بودن آینده آن، دولت افغانستان تلاش دارد راه‌های بدیل ترانزیتی را جست‌وجو کند. در این زمینه چابهار و بندرعباس بهترین گزینه‌ها برای افغانستان است.»

به گفتۀ او، اگرچه بندرعباس پیش‌ از این نیز پس از کراچی در رتبۀ دوم مراودات تجاری افغانستان قرار داشت، اما اکنون فرصتی مناسب فراهم شده تا افغانستان از روابط خوب سیاسی با ایران به‌صورت کامل استفاده کند.

بشیری با اشاره به موضوع حق‌آبه و برخی اختلافات کوچک گفت: «اگر این مسائل حل نشود، ممکن است در آینده بر روابط تأثیر بگذارد؛ هرچند تاکنون هر دو طرف برخورد عاقلانه داشته‌اند.»

او همچنین از برخی مشکلات گمرکی در طرف ایران یاد کرد و گفت که لازم است سیاست‌های تشویقی بیشتری برای تسهیل تجارت میان دو کشور روی‌دست گرفته شود.

بشیری باور دارد که معاهدۀ 1352 نیازمند بازنگری است؛ زیرا شرایط جغرافیایی، جمعیتی و نیازهای آبی دو کشور تغییر کرده است. او تأکید کرد که هیئت‌های تخنیکی دو طرف باید به‌طور جدی روی راه‌حل‌های جدید کار کنند.

این کارشناس در پایان گفت: «اگر روابط سیاسی افغانستان و ایران آسیب نبیند، تجارت و اقتصاد دو کشور در سال‌های آینده بدون شک به مرحلۀ بالاتری ارتقا خواهد یافت.»