دلایل اهمیت اربعین درفرهنگ اسلامی

از ظاهر قرآن و روایات چنین بر می آید که عدد چهل دارای اسراری باشد؛ لذا در این مقال برآنیم تا در حد بضاعت در ضوء قرآن و سنت به این مطلب بپردازیم.

آیات قرآن
1- در قرآن سوره بقره آیه 51 خداوند می فرماید:  وَ إِذْ واعَدْنا مُوسى‏ أَرْبَعینَ لَیْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَنْتُمْ ظالِمُونَ[1]
قالَ فَإِنَّها مُحَرَّمَةٌ عَلَیْهِمْ أَرْبَعینَ سَنَةً یَتیهُونَ فِی الْأَرْضِ فَلا تَأْسَ عَلَى الْقَوْمِ الْفاسِقینَ[2]
وَ واعَدْنا مُوسى‏ ثَلاثینَ لَیْلَةً وَ أَتْمَمْناها بِعَشْرٍ فَتَمَّ میقاتُ رَبِّهِ أَرْبَعینَ لَیْلَةً وَ قالَ مُوسى‏ لِأَخیهِ هارُونَ اخْلُفْنی‏ فی‏ قَوْمی‏ وَ أَصْلِحْ وَ لا تَتَّبِعْ سَبیلَ الْمُفْسِدینَ [3]
  با موسی چهل شب وعده گذاشتیم و او به میعادگاه برای گرفتن فرمانهای الهی آمد. یعنی مدت وعده الهی که موسی در آن به دیدار خداوند برای گرفتن دستور و الواح رفت چهل شب بود. یعنی چهل شب موسی به طور رفت و با خداوند مناجات می کرد.خداوند خود چهل روز برای موسی وعده داد که به مناجات بپردازد ؛ تا الواح مهم رسالت به دست اوبرسد وموسی تا تحقق  این وعده به میقات رفت وچهل شب کرارا مستمرا ولاینقطع ادامه داد .
2- در آیه دیگر چنین آمده است:  وَ وَصَّیْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَیْهِ إِحْساناً حَمَلَتْهُ أُمُّهُ کُرْهاً وَ وَضَعَتْهُ کُرْهاً وَ حَمْلُهُ وَ فِصالُهُ ثَلاثُونَ شَهْراً حَتَّى إِذا بَلَغَ أَشُدَّهُ وَ بَلَغَ أَرْبَعینَ سَنَةً قالَ رَبِّ أَوْزِعْنی‏ أَنْ أَشْکُرَ نِعْمَتَکَ الَّتی‏ أَنْعَمْتَ عَلَیَّ وَ عَلى‏ والِدَیَّ وَ أَنْ أَعْمَلَ صالِحاً تَرْضاهُ وَ أَصْلِحْ لی‏ فی‏ ذُرِّیَّتی‏ إِنِّی تُبْتُ إِلَیْکَ وَ إِنِّی مِنَ الْمُسْلِمینَ[4]
  وقتی انسان به سن چهل سالگی می رسد از خداوند می خواهد توفیق شکرگزاری از نعمتهایش را به او بدهد و خواستار توفیق انجام عمل صالح از خداوند می شود ـ یعنی انسان در سن چهل سالگی به مرحله ای از رشد و ایمان می رسد که نوعی تکامل و بلوغ است لذا در روایات آمده هرکس تا سن چهل سالگی گناه کند و توبه نکند امکان بازگشت برای او سخت است[5] در این خصوص نقل شده است، هرکس که چهل سال بر او بگذرد و نیکی هایش به بدی‎هایش غلبه نکند و جهت گیری هایش به سوی خوبی ها نباشد جایگاهش دوزخ است.
بعثت برخی از  انبیاء هم درچهل سالگی بوده است؛ اینها همه نشان می دهد که اربعین و چهل روز و چهل سال در فرهنگ اسلامی بدون حکمت نیست و عدد بلوغ و تکامل خاص است؛

روایات اسلامی
در روایات اسلامی نیز عدد چهل از جایگاه ویژه ای برخوردار است و عدد چهل فراوان مطرح شده است.
1- امام صادق (ع)می فرمایند:  مَنْ حَفِظَ مِنْ أَحَادِیثِنَا أَرْبَعِینَ حَدِیثاً بَعَثَهُ اللَّهُ یَوْمَ الْقِیَامَةِ عَالِماً فَقِیهاً[6]
هرکس چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند روز قیامت از فقها شمرده می شود. منظور از فقیه بودن برخورداری از درجات و امتیازات فقیه در نزد پروردگار و جایگاه رفیع فقاهت است.
2- مورد دیگر مشخص کردن حدود همسایه ها است که پیامبر صلی الله علیه و آله می فرمایند: کُلُّ أَرْبَعِینَ دَاراً جِیرَانٌ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ مِنْ خَلْفِهِ وَ عَنْ یَمِینِهِ وَ عَنْ شِمَالِهِ[7]
پیامبر اکرم حدود همسایه را تا چهل خانه از چپ و راست و مقابل و پشت سر برشمرده که دارای حق همسایگی هستند.
3- همچنین نقل شده است: هر بنده ای چهل سپر و پناهگاه درپیشگاه خداوند دارد مادامی که چهل گناه مرتکب شود تا از این امنگاه خارج شود ؛[8]
4-  در حدیثی آمده است: «کسی که تا 40 روز خالص برای خدا شود چشمه های حکمت از قلبش بر زبانش جاری می شود»[9] [10].
بنابراین در اسلام عدد چهل دارای حکمتی است که آن را مهم جلوه می کند و در فرهنگ ایران زمین «چهل» عدد مشهوری است و در شعر و ادب فارسی نیز ترکیب هایی از این عدد وجود دارد.
بنابر این عدد اربعین و چله گرفتن در سیر وسلوک و رسیدن به مدارج معنوی در  منابع اسلامی دارای جایگاه است؛ بر این اساس در فرهنگ اسلامی نیز جایگاه یافته است؛ عرفا و صلحا در تقید به مناسک و رسیدن به مراتب به این عدد توجه داشته اند و دیرینه ی آن به پیش از اسلام بر می گردد اما در فرهنگ اسلامی با تاکید روایات جایگاه شاخص به خود گرفته است؛ اربعین حسینی که نکوداشت اربعین شهدای کربلاست نیز جایگاه ممتاز یافته تا جائیکه امام حسن عسکری(ع) درباره زیارت امام حسین در روز اربعین تاکید فرمود و از این ره آورد انسجام و هویت شیعه را سامان داد؛ آن حضرت در روایتی که در منابع معتبر شیعه گزارش شده فرمود: مؤمن پنج نشانه دارد : 1. خواندن 51 رکعت نماز (17 رکعت نماز واجب + 34 رکعت نوافل) 2. زیارت اربعین 3.داشتن  انگشتری در دست راست 4. سجده بر خاک 5. بلند گفتن  بسم الله در نماز»[11]  این حدیث تنها مدرک معتبری است که (جدای از خود زیارت اربعین که در ادعیه و منابع دعا آمده) به اربعین امام حسین(ع) و بزرگداشت آن روز تصریح کرده است[12].

امام عسگری و جایگاه اربعین دراحیاء و انسجام  مسلمانان:
زیارت اربعین که مورد تاکید امام عسگری است؛ باتوجه به اینکه دوره امامت حضرت به لحاظ سیاسی واجتماعی شرایط خاص دارد وشیعه نیاز دارد به اینکه نمادهای خود را علنی کند چون دوره ی حضور امامت بعد از امام عسگری پایان یافته ودوره ی غیبت صغری و کبری شروع می شود؛ لذا شیعه باید انسجام خود را در این نمادها نشان بدهد و از نظر جمعیتی شاخص داشته باشد و اظهار وجود کند وگرنه اگر شعار ها و نمادهای خود را علنی نکند ممکن است در طول تاریخ راه گم شود وتشیع مانند دیگر فرقه ها از نظر عقیدتی و با توجه به غیبت امام به حسب شرایط سخت از بین برود؛ امام عسگری علیه السلام بقای شیعه را به زیارت اربعین امام حسین پیوند می دهد از آنرو که نهضت امام حسین عامل بقا و حیات اسلام و شیعه که راه اصیل اسلام ناب است بوده لذا امام می خواهد با همان شعارهای حسینی نهضت زنده باشد و هدفها و شعارهای امام حسین علیه السلام زنده بماند؛ لذا ویژه گیهای خاص شیعه را می شمارد تا شیعه از پویایی برخوردار باشد؛ اگر امام نمادهای شیعه را در پویایی و حضور می داند؛ از این نوع نگاه می توان فهمید شیعه می تواند انسجام خود را در حضور در صحنه های عبادی جمعی و علنی و بر پا کردن فرایض دینی از نمازهای جمعه وجماعت و حج و زیارت امام حسین که امروز درکربلا با حضور میلیونی محسوس و آشکار است، نشان دهد؛ امام عسگری اتحاد وانسجام را پیرامون امام حسین قابل دسترسی می داند؛ لذا به سوی اربعین وزیارت اربعین انگشت نشانه می برد؛ گویا امام عظمت امروز شیعه را تجسم کرده و برای خلاصی و رهایی انسان امروز از بدبختی ها ی دوره ی غیبت به اربعین و عظمت امام حسین علیه السلام اشاره می فرماید؛ زنده داشت اربعین زنده داشت امام حسین و نهضت عاشورا و کربلا با تمام محتوای نهضت حسینی است؛ لذا شیعه امروز  با سرافرازی به نهضت حسین می نگرد و از آن در انسجام اسلامی بهره می برد.

تاثیر مراسم اربعین درسبک زندگی اسلامی:
مراسم با شکوه اربعین و توجه به مراسم و شرکت وسیع در این مراسم یقینا در روح انسان تاثیرات عمیقی دارد تا جلب حیات حسینی شود؛ این نکته مهم می تواند تمام ابعاد زندگی مسلمانان را تحت تاثیر قرار داده و بسیاری از آسیب ها وگسل ها را ترمیم نماید؛ آسیبهای اجتماعی و اخلاقی زیادی در جوامع اسلامی هست؛ همین جریانهای تکفیری اگر به اربعین وعظمت آن و به اهداف امام حسین علیه السلام توجه نمایند قابل اصلاح هستند تا برگردند و در دشمن شناسی بصیرت داشته باشند که دشمن مشترک مسلمانان صهیونیست ها هستند ومستکبرین واستعمارگران نه شیعیان مظلوم وبی گناه که ظلما کشته می شوند؛
اربعین اینگونه در اصلاح آسیب ها می تواند درس آموز و راه بردی برای ترمیم گسل های قومی،مذهبی درجهان اسلام باشد؛ اجتماع باشکوه برای تجلیل از فرزند پیامبر(ص) ازطرفی برای همه مردم، به یاد امام حسین بودن است و از طرف دیگر اربعینی شدن می تواند تاثیر معنوی و اخلاقی در اصلاح رفتار مسئولان داشته باشد؛ کسی که همواره به یاد امام حسین علیه السلام است، رشوه نمی خورد؛ نماز می خواند؛ ظلم نمی کند و از آموزه های نهضت امام حسین درس می گیرد و شاگرد مکتب حسین است و در نتیجه از مفاسد مختلف به دور است؛ زندگی حسینی دارد و از حیات یزیدی و اموی به دور است. باشد که خداوند متعال به همه ما توفیق اربعینی شدن را عنایت فرماید.

پی نوشت ها:
[1] . بقره /51
[2] . م ائده/26
[3] . 142/ اعراف
[4] . احقاف/ 15
[5] . ر.ک: تفسیر روح المعانی، ج 26، ص 17 و تفسیر نمونه، ج 21، ص 329.
[6] . الکافی، ج  1  ص :   49  -  48
[7] . الکافی، ج 2  ص 669   
[8] . الکافی، ج 2  ص :   279 -   276
[9] . الکافی، ج 2  ص 16 ، الإخلاص .....  ص : 15
[10] . محمد صالح مازندرانی، شرح اصول کافی، جلد 8، ص 47.
[11] . شیخ طوسی، تهذیب الاحکام، ج 6، ص 51.
[12] . نشریه رسالت، رسول جعفریان، نشریه اربعین امام حسین(ع)، عدد چهل، 83/1/16.