سه فضیلت اخلاقی در بیان امام باقر علیه السلام

زندگی همه ائمّه معصومین(علیهم السلام)، آکنده از اخلاق و سیره متعالی پیامبر خاتم(صلّی الله علیه و آله) بود. پیامبری که خداوند در وصف اخلاق او فرمود: وَ إِنَّکَ لَعَلى‏ خُلُقٍ عَظیم‏؛ و راستى که تو را خویى والاست! (قلم؛ 4) امام باقر(علیه السلام) که به نام \"شکافنده علوم\" ملقّب شده اند نیز، جلوه ای مجسّم از اخلاق نبوی بودند. در این نوشتار، تعدادی از فضائل اخلاقی ایشان را در دو بخش اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی با تطبیق بر زندگی امروزی بررسی می نماییم.

اخـــلاق فــردی از نگاه امام باقر(علیه السلام)
اخلاق فردی بر پایه اصولی نهاده شده است که اوّلین آنها خود شناسی است. انسان باید ارزش و جایگاه والای انسانیّت را دانسته، برای این کار باید تفکّر کند و به با محاسبه نفس خود، کرامت آن را حفظ و برای عزّت هرچه بیشتر آن کوشش نماید. در ادامه به سه مورد از احادیث امام باقر در این حوزه اشاره می کنیم.

کنترل زبان
یکی از اصلی ترین ریشه های مشکلات خانوادگی در جامعه امروز، عدم کنترل زبان است. مؤلّفه ای فردی، که اگر از آن غفلت شود بدترین مشکلات را در همه زمینه ها به وجود می آورد؛ و چه بسا باعث از بین رفتن بنیان خانواده ها شود. امام باقر(علیه السلام) به بهترین شکل، این اخلاق فردی را گوشزد می کنند و می فرمایند: قُولُوا لِلنّاسِ أحسَنَ ما تُحِبّونَ أن یُقالَ لَکُم؛ بهترین چیزى که می خواهید مردم به شما بگویند ، به آنها بگویید. (الکافى ، ج 2، ص 165) مشخّص است که بهترین معیار برای درک و شناخت حُسن گفتار در برابر دیگران، همین مطلب است. چنانکه دستور خداوند است: وَ قُولُوا لِلنَّاسِ حُسْناً؛ و با مردم [به زبانِ‏] خوش سخن بگویید. (بقره؛ 83) اگر همگان این نکته را رعایت کنند هیچ معضلی از سوی سخن به وجود نخواهد آمد.

توکّــل به خدا
از مهمترین عوامل مشکلات روحی در جامعه کنونی ما نداشتن تکیه گاه است. انسان وقتی احساس کند که تکیه گاه مطمئنّی ندارد دچار انواع شکست های روحی و متعاقب آن شکستهای دیگر می شود. این جای خالی را، تنها یک چیز می تواند پُر کند و آن، اعتماد و تکیه به خداست؛ یعنی توکّل به خدا! امام باقر(علیه السلام) در تبیین ارزش و تأثیر عملی توکّل به خدا می فرمایند: مَنْ تَوَکَّلَ عَلَى اللّه لا یُغْلَبُ و َمَنِ اعْتَصَمَ بِاللّه لا یُهْزَمُ؛ هر کس به خدا توکل کند، مغلوب نشود و هر کس به خدا توسّل جوید، شکست نخورد. (جامع الاخبار(شعیری)، ص 118) همه اهل بیت، اهل توکّل بر خدا بودند از جمله امام باقر(علیه السلام)؛ چراکه اگر غیر از این بود نمی توانستند بر انبوه مشکلات فائق بیایند. چنانکه خداوند می فرماید: وَ یَرْزُقْهُ مِنْ حَیْثُ لا یَحْتَسِبُ وَ مَنْ یَتَوَکَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ بالِغُ أَمْرِهِ قَدْ جَعَلَ اللَّهُ لِکُلِّ شَیْ‏ءٍ قَدْراً؛ و از جایى که حسابش را نمى‏کند، به او روزى مى‏رساند، و هر کس بر خدا اعتماد کند او براى وى بس است. خدا فرمانش را به انجام‏رساننده است. به راستى خدا براى هر چیزى اندازه‏اى مقرّر کرده است. (طلاق؛ 3)

مهندسی شُکر در شرایط سخت
سومین و آخرین مورد از فضایل اخلاق فردی که در اینجا بررسی می کنیم، خصوصیّت شکرگزاری است. در شرایطی که بسیاری از افراد جامعه در تنگنای اقتصادی قرار دارند، یکی از راه های گسترده کردن رزق الهی، شکر کردن است. خداوند متعال وعده خود در این رابطه را اینگونه بیان می کند: وَ إِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکُمْ لَئِنْ شَکَرْتُمْ لَأَزیدَنَّکُمْ وَ لَئِنْ کَفَرْتُمْ إِنَّ عَذابی‏ لَشَدیدٌ؛ و آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعاً سپاسگزارى کنید، [نعمت‏] شما را افزون خواهم کرد، و اگر ناسپاسى نمایید، قطعاً عذاب من سخت خواهد بود. (ابراهیم؛ 7)
سؤال اینجاست که چگونه می توان در تنگناهای اقتصادی، انگیزه شکرگزاری را تقویت کرد؟ امام باقر(علیه السلام) راه حل این مشکل را اینچنین بیان می کنند: اِستَکثِرْ لِنَفسِکَ مِنَ اللهِ قَلیلَ الرِّزقِ تَخَلُّصاً اِلَی الشُّکرِ؛ روزی کم را از طرف خدا برای خود بسیار بشمار تا بتوانی از عهده شکر آن برآیی. (تحف‌العقول، ص 293) پس بزرگداشت رزق الهی باعث ترغیب به شکر و نهایتاً ازدیاد نعمت الهی می شود.

اخـــلاق اجتماعـی از نگاه امام باقر(علیه السلام)
انسانها به زندگی در اجتماع نیاز دارند و از سوی دیگر، زندگی اجتماعی سالم، مستلزم نهادینه شدن اخلاق اجتماعی در آن اجتماع است. در این قسمت، دو مورد از اخلاق اجتماعی را از دیدگاه امام باقر(علیه السلام) مرور می کنیم.

خیـــرخواهی
جامعه ای که در آن، مردم کاری به کار یکدیگر ندارند و خیرخواه همدیگر نیستند، خیری نیست و انسانها در چنین جامعه ای تعالی نیافته و احساس آرامش نخواهند داشت. یکی از ملاکهای ارزشگذاری ارتباط با دیگران، خیرخواهی آنان است. امام باقر(علیه السلام) می فرمایند: اِتَّبِعْ مَن یُبکیکَ و هُو لکَ ناصِحٌ ، و لا تَتَّبِعْ مَن یُضحِکُکُ و هُو لکَ غاشٌّ؛ از کسى که تو را مى گریاند امّا خیرخواه توست پیروى کن و از کسى که تو را مى خنداند اما با تو رو راست نیست پیروى مکن. (المحاسن: 2/440/2526) پیام این روایت زیبا این است که؛ هر شادی گرایی، منطقی و مطلوب نیست؛ بلکه امر به خوبیها و نهی از بدیها، ناشی از حس باارزش \"خیرخواهی افراد نسبت به یکدیگر\" است.

وحـدت
وحدت، به عنوان یکی از اصول اخلاق اجتماعی، رابطه مشخّصی با اصلِ \"اجتماعی زیستن\" دارد. به شکلی که اگر وحدت نباشد، غرض از زندگی در اجتماع محقّق نمی شود و تفرقه، آثاری بالعکس خواهد داشت. چنانکه قرآن کریم می فرماید: وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُکُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ؛ و از خدا و پیامبرش اطاعت کنید و با هم نزاع مکنید که سُست شوید و مهابت شما از بین برود، و صبر کنید که خدا با شکیبایان است. (انفال؛ 46) خصوصاً در جامعه اسلامی که روابط بین آحاد جامعه، بر مبنای ارزش های اعتقادی تعریف می شود، اتّحاد، رنگ و بویی فرامادّی و از جنس حسّ خداخواهی می یابد. امام باقر(علیه السلام) می فرمایند: ألمُؤمِنُونَ فِی تَبَارِهِم وَ تَرَاحُمِهِم وَ تَعَاطُفِهِم کَمَثَلِ الجَسَدِ، إذَا اشتَکَی تَدَاعَی لَهُ سَائِرُهُ بِالسَهرِ وَ الحمَی؛ مؤمنان در نیکی و شفقت و مهربانی به یکدیگر، مانند یک پیکرند که اگر به عضوی از آن آسیبی برسد تمام اعضاء در تب و بیخوابی گرفتار آیند. (بحار الانوار، جلد 71، ص234) با تمام تفاوتهایی که اعضاء یک جامعه اسلامی با یکدیگر دارند، هدف واحدی را دنبال می کنند. این است معجزه ایمان!