ویژه نامه؛ اربعین حسینی

 اربعین، فقط روزی از روزهای سال نیست، بلکه آیینه ای است دربرابر چشمان میلیون ها انسان متعهد که در آن تصویری از نهضت و قیام خونین محرّم نقش می بندد. اربعین، روز باشکوهی است که از خون حسین(ع)، حیات گرفت و نقطه آغاز تبلیغ آرمان کربلا از طریق اشک شد؛ چرا که در این روز، نخستین مجلس عزاداری برای اباعبدبالله(ع) و تبلیغ آرمان آن حضرت در کنار تربتش برپا شد.

اربعین در فرهنگ شیعه
در فرهنگ اسلامی و در معارف عرفانی، عدد چهل (اربعین) جایگاه خاصی دارد. چله نشینی برای رفع حاجت یا رسیدن به مقامات سلوک و عرفان معروف است. حفظ کردن چهل حدیث، اخلاصِ چهل صباح، کمال عقل در چهل سالگی، دعا برای چهل مؤ من، چهل شب چهارشنبه و. .. بسیاری از این نمونه ها و موارد.

در فرهنگ عاشورا، اربعین به چهلمین روز شهادت حسین بن علی علیهما السلام گفته می شود که مصادف با روز بیستم ماه صفر است. از سنتهای مردمی، گرامیداشت چهلم مردگان است که، به یاد عزیزِ فوت شده خویش، خیرات و صدقات می دهند و مجلس یاد بود برپا می کنند. در روز بیستم صفر نیز، شیعیان، عظیمترین مراسم سوگواری را در کشورها و شهرهای مختلف به یاد عاشورای حسینی برپا می کنند و همراه با دسته های سینه زنی و عزاداری به تعظیم شعائر دینی می پردازند. در شهر کربلا، اربعین حسینی عظمت و شکوه خاصی دارد و دسته های عزادار، مراسمی پرشور برپا می کنند.

فلسفه اربعین
اهمیت اربعین از کجاست؟ صرف اینکه چهل روز از شهادت شهید می گذرد چه خصوصیتی دارد؟ اربعین خصوصیتش به خاطر این است که در اربعین حسینی یاد شهادت امام حسین(ع) زنده شد و این چیز بسیار مهمی است. اگر این شهادت عظیم در تاریخ اتفاق می افتاد یعنی حسین بن علی(ع) و بقیة شهیدان در کربلا شهید می شدند، اما بنی امیه موفق می شدند، همانطور که خود حسین(ع) و یاران عزیزش را از صفحه روزگار برافکندند و جسم پاکشان را زیر خاک پنهان کردند، یاد آنها را هم از خاطره نسل بشر در آن روز و روزهای بعد محو کنند، در این صورت آیا این شهادت برای عالم اسلام فایده ای می داشت؟ یا اگر هم برای آن روز یک اثری می گذاشت، آیا این خاطره در تاریخ، برای نسل های بعد، برای گرفتاری ها و سیاهی ها و تاریکی ها و یزیدی های دوران آیندة تاریخ هم اثری روشنگر و افشا کننده می داشت؟ اگر حسین(ع) شهید می شد، اما مردم آن روز و مردم نسل های بعد نمی فهمیدند که حسین(ع) شهید شده، آیا این خاطره چه اثر و چه نقشی می توانست در رشد و سازندگی و هدایت و برانگیزانندگی ملت ها و اجتماعات و تاریخ بگذارد؟ بله هیچ اثری نداشت.

اولین اربعین
یکی از مباحث مهم تاریخ عاشورا که در این فصل درباره آن بحث و بررسی صورت گرفته، حضور اهل بیت علیهم السلام در کربلا در اولین اربعین شهادت امام حسین علیه السلام بر سر مزار آن حضرت و دیگر شهدای کربلاست. در میان شیعه، مشهور است که اربعین روزی است که جابر بن عبدالله انصاری، صحابی بزرگ رسول خدا صلی الله علیه وآله به زیارت قبر امام حسین علیه السلام نائل شد و در همان جا بود که اهل بیت علیهم السلام هنگام بازگشت از شام نیز به زیارت مزار امام علیه السلام آمده و جابر را ملاقات کردند. هم چنین در این روز سر امام حسین علیه السلام به بدن ملحق شده و دفن شد. اما در مقابل این شهرت، برخی اندیشمندان متقدم و معاصر شیعه، ورود اهل بیت علیهم السلام را در روز اربعین سال 61 ق انکار کرده اند.

زیارت اربعین
اربعین، چهلمین روز شهادت امام حسین (ع) است که جان خود و یارانش را فدای دین کرد. از آنجا که گرامیداشت خاطره شهید و احیاء اربعین وی، زنده نگهداشتن نام و یاد و راه اوست و زیارت، یکی از راههای یاد و احیاء خاطره است، زیارت امام حسین (ع) بویژه در روز بیستم ماه صفر که اربعین آن حضرت است، فضیلت بسیار دارد.

امام حسن عسکری (ع) در حدیثی علامتهای «مؤمن» را پنج چیز شمرده است: نماز پنجاه و یک رکعت، زیارت اربعین، انگشتر کردن در دست راست، پیشانی بر خاک نهادن و «بسم الله» را در نماز، آشکارا گفتن: «عَلاماتُ المُؤمِنِ خَمسٌ: صَلاةُ اِحدی وَ خَمسین وَ زِیارَةُ الاربَعین...» زیارت اربعین که در این روز مستحب است، در کتب دعا آمده است و به اینگونه شروع می شود: «السلامُ عَلی وَلِی اللهِ وَ حَبیبِهِ...» که این متن، از طریق صفوان جمال از امام صادق (ع) روایت شده است. زیارت دیگر آن است که جابربن عبدالله انصاری در این روز خوانده است و متن زیارت بعنوان زیارتنامه آن امام در نیمه ماه رجب نقل شده و با جمله «السلامُ عَلَیکم یا آلَ الله...» شروع می شود.

مورخان نوشته اند که جابربن عبدالله انصاری، همراه عطیه عوفی موفق شدند که در همان اولین اربعین پس از عاشورا به زیارت امام حسین (ع) نائل آیند. وی که آن هنگام نابینا شده بود، در فرات غسل کرد و خود را خوشبو ساخت و گامهای کوچک برداشت تا سر قبر حسین بن علی علیهما السلام آمد و با راهنمایی عطیه، دست روی قبر نهاد و بیهوش شد، وقتی به هوش آمد، سه بار گفت: یا حسین! سپس گفت: «حَبیبٌ لا یجیبُ حَبیبَهُ. ..» آنگاه زیارتی خواند و روی به سایر شهداء کرد و آنان را هم زیارت نمود. (فرهنگ عاشوراء، ص 203)

زیارت نامه اربعین
السَّلامُ عَلَی وَلِیِّ اللَّهِ وَ حَبِیبِهِ السَّلامُ عَلَی خَلِیلِ اللَّهِ وَ نَجِیبِهِ السَّلامُ عَلَی صَفِیِّ اللَّهِ وَ ابْنِ صَفِیِّهِ السَّلامُ عَلَی الْحُسَیْنِ الْمَظْلُومِ الشَّهِیدِ السَّلامُ عَلَی أَسِیرِ الْکُرُبَاتِ وَ قَتِیلِ الْعَبَرَاتِ اللَّهُمَّ إِنِّی أَشْهَدُ أَنَّهُ وَلِیُّکَ وَ ابْنُ وَلِیِّکَ وَ صَفِیُّکَ وَ ابْنُ صَفِیِّکَ الْفَائِزُ بِکَرَامَتِکَ أَکْرَمْتَهُ بِالشَّهَادَةِ وَ حَبَوْتَهُ بِالسَّعَادَةِ وَ اجْتَبَیْتَهُ بِطِیبِ الْوِلادَةِ وَ جَعَلْتَهُ سَیِّدا مِنَ السَّادَةِ وَ قَائِدا مِنَ الْقَادَةِ وَ ذَائِدا مِنَ الذَّادَةِ وَ أَعْطَیْتَهُ مَوَارِیثَ الْأَنْبِیَاءِ وَ جَعَلْتَهُ حُجَّةً عَلَی خَلْقِکَ مِنَ الْأَوْصِیَاءِ فَأَعْذَرَ فِی الدُّعَاءِ وَ مَنَحَ النُّصْحَ وَ بَذَلَ مُهْجَتَهُ فِیکَ لِیَسْتَنْقِذَ عِبَادَکَ مِنَ الْجَهَالَةِ وَ حَیْرَةِ الضَّلالَةِ وَ قَدْ تَوَازَرَ عَلَیْهِ مَنْ غَرَّتْهُ الدُّنْیَا وَ بَاعَ حَظَّهُ بِالْأَرْذَلِ الْأَدْنَی وَ شَرَی آخِرَتَهُ بِالثَّمَنِ الْأَوْکَسِ وَ تَغَطْرَسَ وَ تَرَدَّی فِی هَوَاهُ وَ أَسْخَطَکَ وَ أَسْخَطَ نَبِیَّکَ،

سلام بر ولیّ خدا و حبیبش، سلام بر دوست خدا و نجیبش، سلام بر بنده برگزیده خدا و فرزند برگزیده اش، سلام بر حسین مظلوم شهید، سلام بر آن دچار گرفتاریها و کشته اشکها، خدایا من گواهی می دهم که حسین ولیّ تو و فرزند ولیّ تو، و فرزند برگزیده توست حسینی که به کرامتت رسیده، او را به شهادت گرامی داشتی، و به خوشبختی اختصاصش دادی، و به پاکی ولادت برگزیدی، و او را آقایی از آقایان، و پیشروی از پیشرویان، و مدافعی از مدافعان حق قرار دادی، و میراثهای پیامبران را به او عطا فرمودی، و او را از میان جانشینان حجّت بر بندگانت قرار دادی، و در دعوتش جای عذری باقی نگذاشت، و از خیرخواهی دریغ نورزید، و جانش را در راه تو بذل کرد، تا بندگانت را از جهالت و سرگردانی گمراهی برهاند، درحالی که بر علیه او به کمک هم برخاستند، کسانی که دنیا مغرورشان کرد، و بهره واقعی خود را به فرومایه تر و پست تر چیز فروختند، و و آخرتشان را به کمترین بها به گردونه فروش گذاشتند، تکبّر کردند و خود را در دامن هوای نفس انداختند، تو را و پیامبرت را به خشم آوردند،

مراسمات و آئین های اربعین
مراسم سوگواری اربعین حسینی، قرن هاست که به طور عمده، در کشورها و مناطق شیعه نشین در اشکال گوناگون فرهنگی برگزار می شود.

شیعیان به سبب مصایب وارده بر امام حسین (ع) و یاران ایشان و نیز اینکه چهلمین روز پس از شهادت امام حسین (ع) از روزهای زیارتی مخصوص آن امام است، به زیارت ایشان می پردازند و بایدهای اعتقادی خود را به انجام می رسانند. درون مایه این مراسم، برگزاری آداب سوگواری بر امام حسین (ع)، خانواده و یاران ایشان، یادآوری مصایب وارده بر ایشان و اطرافیانشان و گرامیداشت یاد و مقام آنان است. این مراسم با توجه به فرهنگ های محلی، صورت ها و اشکال مختلفی می پذیرد.

مناسک روز اربعین در کشور عراق، بیش از هر نقطة دیگری با شدت و جدیت برگزار می شود. حضور شیعیان کشورهای دیگر در این مراسم و سنت پیاده روی به سوی شهر کربلا و زیارت مراقد شهداء (ع) مهم ترین ابعاد مناسک سوگواری روز اربعین در این کشور است. روز اربعین در ایران، به عنوان بزرگترین کشور شیعه نشین جهان، تعطیل رسمی است. در این روز در اقصی نقاط ایران، مراسم سوگواری امام حسین (ع) با تنوع و همراه با به کارگیری ایده های فرهنگی بسیار گوناگون برگزار می شود. این مراسم در بسیاری از نقاط دیگر جهان نیز برگزار شده که شبه قاره هند نمونة خوبی از این نقاط است. شیعیان شبه قارة هند (هندوستان، پاکستان و بنگلادش) بسیار پرشور در این مراسم شرکت می کنند. روز اربعین بار دیگر امام باره ها، عاشورخانه ها و امام بارگاه ها مملو از جمعیت می شوند؛ این روز را در پاکستان «چهلم» می نامند.

پیاده روی اربعین
یکی از جلوه های بسیار زیبای اربعین حسینی حرکت پیاده خیل مشتاقان آن حضرت است که حماسه ای وصف ناشدنی وجلوه ای درک ناشدنی را می آفریند، دشمنانی که زیارت چند هزار نفره سابق را در اربعین حسینی تحمل نکردند امروز نظاره گر حرکت سیل گونه وملیونی زائران آن حضرت است که بصورت خودجوش وکاملا مردمی چشمان جهانیان را مات ومبهوت خود ساخته است، بخصوص در شرایط فعلی وبکارگیری مزدوران وهابی که یک فشنگ بسوی رژیم صهیونیستی پرتاپ نکرده اند ولی حاضرند با انجام عملیات انتحاری خود را به درک وبه قعر جهنم واصل کنند تا عده ای از زائران حسینی را به شهادت رسانند، ولی با این همه وبا وجود خطرات سر راه عاشقان اباعبد الله الحسین(ع) لبیک یا حسین گفته وبا با سرافرازی راه را طی می کنند تا خود را به کعبه عشاق رسانند.

در رابطه با انجام زیارت پیاده حضرت سید الشهداء (ع) مرحوم محدث بزرگوار شیخ حر عاملی باب مستقلی را در کتاب وسائل الشیعه با عنوان "باب استحباب المشی الی زیاره الحسین(ع) وغیره" گشوده است به عنوان نمونه از امام صادق(ع) روایت کرده است: هرکس که از خانه خویش به قصد زیارت حسین بن علی بن ابی طالب خارج گردد پس اگر پیاده باشد خداوند به ازای هر گامی که بر می دارد برای او یک کار نیک نوشته ویک کار بد او را پاک می کند.. تا آنگاه که به حائر (قبر امام حسین(ع) در کربلا) رسد، که خداوند او را در صالحان ونیکان قرار دهد، ووقتی که زیارت را به پایان رساند او را از نجات یافتگان قرار داده وبه هنگام بازگشت فرشته ای به نزد وی آمده و میگوید: من فرستاده خدایت هستم، خدایت سلامت می رساند ومی گوید: کارهای خود را از نو سرگیر، که گناهان گذشته ات مورد بخشش قرار گرفت. مضمون این روایت را ابن قولویه وشیخ صدوق آورده اند.

اربعین در کلام علما و بزرگان
این روزها روزهای نزدیک به اربعین است. پدیدۀبی نظیر و بی سابقه ای هم در این سالهای اخیر به وجود آمده و آن، پیاده روی میان نجف و کربلا یا بعضی از شهرهای دورتر از نجف تا کربلا است؛ بعضی از بصره، بعضی از مرز، بعضی از شهرهای دیگر، پیاده راه می اُفتند و حرکت میکنند. این حرکت حرکت عشق و ایمان است؛ ما هم از دور نگاه میکنیم به این حرکت، و غبطه میخوریم به حال آن کسانی که این توفیق را پیدا کردند و این حرکت را انجام دادند:
گرچه دوریم به یاد تو سخن میگوییم
بُعد منزل نبوَد در سفر روحانی
این کسانی که این راه را طی کردند و این حرکت عاشقانه را و مؤمنانه را دارند انجام میدهند، واقعاً دارند حسنه ای را انجام میدهند. این یک شعار بزرگ است، لا تُحِلّوا شَعائِرَ الله، این بلاشک جزو شعائرالله است. جا دارد که امثال بنده که محرومیم از این جور حرکتها عرض بکنیم که «یا لیتنا کنّا معکم فنفوز فوزاً عظیماً». همان طور که عرض کردیم، این حرکت حرکت عشق و ایمان است؛ هم در آن ایمان و اعتقاد قلبی و باورهای راستین، تحریک کننده و عمل کننده است؛ هم عشق و محبّت. تفکّر اهل بیت و تفکّر شیعی همین جور است؛ ترکیبی است از عقل و عاطفه، ترکیبی است از ایمان و عشق؛ ترکیب این دو. این آن چیزی است که در سایر فِرَق اسلامی، خلأ آن محسوس است.

با خاطرات اربعین
همراه دوستان توی پیاده روی کربلا بودیم که دیدیم دختر بچه ای با چادر عربی خیلی سخت راه میره، چند قدم میره و چند قدم می ایسته، گفتیم لابد خسته شده، وقتی ایستادیم برای نماز معلوم شد پاهایش مجروح شده است، دلمون براش سوخت گفتیم بیا کمکت کنیم تا مسیر رو طی کنی، یه دفعه اشک توی چشماش جمع شد وزد زیر گریه گفت: توی این راه منو تحویل می گیرن، ازم پذیرائی می کنن، کمکم می کنن و... اما سه ساله امام حسین با بار گرانِ مصیبت بابا و عمو، چند برابر این راه را پیاده رفت، روی خار رفت، تازه کسی هم نبود که کمکش کنه. روضه رقیه از زبون دختر بچه، شنیدن داره. السلام علیک یا مظلوم یا ابا عبدالله.

شعر اربعین
ای آن که لحظه لحظه کنار تو زیستم!
امشب، چهل شب است برایت گریستم
امشب چهل شب است که آب از گلوی من
پایین نرفته، بغض عطشناک کیستم؟
بنشان به تل زینبیه، طاقت مرا
من زینبم؛ نمی شود آخر نایستم
آن جاده را مگو به چه حالی گذشتم و
دل کندم از تو؛ آمدم ای هست و نیستم!
من، چادر سیاه غمم، دور تکیه ات
جز ذکر یا حسین تو، تکرار چیستم؟
این اربعین هم از پی آن اربعین گذشت
چشمان صد حسینیه ات را گریستم

اربعین در متن ادبی
چهل روز است که حیرانم، چهل وادی را به طلب پیموده ام و هیچ نیافته ام. هنوز اسم تو بر زبانم جاری نشده که بغضم ترک می خورد. در ابتدای زمزمه صبورترین مثنوی دنیا قامت قلم به تعظیم خم می شود. مرور خاطرات کبودت فضای سینه ام را به آتش می کشد و هر چه می گردم برای درک وسعت صبر تو دامانی جز محبّت خودت نمی یابم.

آشنای دیرینه زخم و عطش! مهربان سینه خونین و دست های بریده! بانوی غزل های تکرار ناشدنی شهادت و شهامت! تمام آسمان و زمین به تعزیت آمده اند. چهل روز است که چشمه ها نمی جوشند، می گریند؛ چهل فصل است که نخل های سربلند نینوا سر در گریبان به ایستادگی ات غبطه می خورند. امّا دیگر کسی نیست که معنای عظیم صبر و مفهوم بلیغ آزادگی تو را بفهمد.

دنیا با دست خودش استقامت مجسم را در خاک کرد و حالا با تمام وجود بر تنگنای لحظاتی که آغوشش تهی از فیض حضور سید الشهداء «علیه السلام» است به سکوت تلخی می گرید. بانو! سینه شرحه شرحه فرزندانت، دست های متبرک ابوالفضل و سرِ تا ابد سربلند امام حسین «علیه السلام» بوسه گاه لب های عطشناک و چشمان بی رمق تو بوده است. یاور دیرپای غربت و معصومیت! مادر لحظه های ارغوانی رقیه! مبلّغ دین رسول اکرم! اگر نبود استواری و دیانت تو اگر نبود زبان تیزتر از تیغ و خطبه سوزان تر از آتش تو، پس از فوت پیامبر «صلی الله علیه و آله» و رجعت سرخ حسین «علیه السلام» چه کسی عَلَم پیروزی را در معرکه سرخ کربلا می افراشت؟