• سه شنبه, 29 حوت 1402
    خبرگزاری افغان ایرکا

ویژه نامه عید قربان

ویژه نامه عید قربان

 عید قربان یادآور حماسه بزرگ حضرت ابراهیم و اسماعیل علیهما السلام و سربلندی آنان در آزمون بزرگ الهی به شمار می رود. همه فِرَق مسلمین این روز را عید محسوب می دارند. یکی از اعمال این عید بزرگ که سنت مؤکد نیز می باشد قربانی کردن است که مختص به حاجیان نبوده بلکه همه مسلمانان بسته به استطاعت مالی خویش می توانند قربانی کنند. در این ویژه نامه به فضیلت و اعمال عید قربان و فاجعه دردناک منا که به قربانی شدن مهاجران الی الله در این روز انجامید، پرداخته شده است.

روایت قربان
«إِنِّی أَرَی فِی الْمَنَامِ أَنِّی أَذْبَحُک» پسر نازنینم! در خواب به من امر شده تو را در راه خدا قربانی کنم «فَانظُرْ مَاذَا تَرَی» نظر تو چیست؟! چقدر زیبا جواب داد این شیرین پسر: «یا أَبَتِ افْعَلْ مَا تُؤْمَرُ سَتَجِدُنِی إِنْ شَاءَ اللَّهُ مِنْ الصَّابِرِینَ» ای پدر! هرآنچه بدان مأموری انجام بده، ان شاءالله مرا از بندگان صبور و شکیبا خواهی یافت. خیال ابراهیم بیشتر آرام گرفت و وی بر داشتن چنین پسری خدای را سپاس و بر خود مباهات کرد. آن گاه پسر را با ملاطفت و مهربانی بسیار در آغوش فشرد و بوسه ای بر فرقش زد و دست محبت و نوازش بر سر و گیسوانش کشید.

ابراهیم به همراه اسماعیل، سعی را تمام کرد و سپس طواف نمود و در مقام خودش (مقام ابراهیم) دوگانه ای به جای آورد. آن گاه بَند و بُرنده تیز و پارچه پاکیزه برداشت و با اسماعیل به قربان گاه شتافت. او در این راه گام ها را بلند و با شتاب برمی داشت؛ زیرا معتقد بود در کار خدا باید تعجیل کرد. در بین راه، ابلیس چند مرتبه به سراغش آمد تا وسوسه اش کند، بلکه بتواند پس از این همه امتحان ها و ابتلاءها و سرسپردگی و بندگی ابراهیم، وی را از صراط حق بازدارد و به باطل کشاند. اما، مگر می توان ابراهیم را از راه حق منحرف نمود. ابراهیم با صلابت فوق بشری و با ابهتی راستین، بر نفس سرکش لگام عدم زد و شیطان را با سنگ راند و رمی جمره کرد؛ گویی گرگی درّنده را با کلوخی چند از خود دور می کند.

به منا رسیدند. بی درنگ دستان اسماعیلش را از پشت بست و بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ را بر زبان جاری کرد و در حالی که برای آخرین بار با محبّت پدرانه سیمای نازنین اسماعیل را به تماشا نشسته بود.

چشم بر سپیدی گلوی اسماعیل دوخت و خنجر بُرّان را بر حنجرش آشنا ساخت. اما هر چه کشید، کارد تیز نبرید. ابراهیم بر قدرت دست افزود و با توانی دوچندان بر دسته چاقوی تیز فشار وارد کرد و آن را با شدت کشید؛ اما گویی از این چاقو، در عالم چاقویی کندتر وجود ندارد!

ناگاه ابراهیم از شدت عصبانیت کارد را بر سنگی در آن نزدیکی فرود آورد و آن سنگ به دو نیم شد. ابراهیم با تعجب و عصبانیت به کارد خطاب کرد که: ای چاقو! گلوی اسماعیلم را برای خدا نمی بُری، اما سنگ را خُرد می کنی؟! گویا چاقو به آواز درآمد که: ای ابراهیم! تو می گویی و می خواهی ببُرمش، اما خدا می گوید نَبُر.

مناسک حج ابراهیمی
آداب و احکام حج تمتع: احرام، وقوف به عرفات که در چهار فرسخی مکه است، وقوف به مشعر الحرام که تقریبا در دو فرسخی مکه است، رفتن به منی که نزدیک مکه است و انداختن سنگ ریزه بر جمره عقبه، قربانی کردن در منی، تراشیدن سر یا گرفتن کمی از ناخن یا مو در منی، طواف زیارت، دو رکعت نماز طواف، سعی بین صفا و مروه، طواف نساء، دو رکعت نماز طواف نساء، ماندن در منی در شبهای یازدهم و دوازدهم ذیحجه و بعضی باید شب سیزدهم را هم در منی بمانند؛ انداختن سنگ ریزه بر سه جمره در منی در روز یازدهم و دوازدهم و بعضی در روز سیزدهم هم باید بیندازند.

آداب و اعمال روز عید قربان
عید قربان دارای احکامی است:
1- روزه عید قربان و عید فطر حرام است.
2- اعتکاف در عید قربان و عید فطر باطل است؛ زیرا شرط صحیح بودن اعتکاف، روزه است.
3- حاجی باید شب عید قربان از طلوع فجر تا طلوع خورشید در مشعرالحرام بماند و در روز عید قربان وارد منا گردیده، رمی جمره عقبه و ذبح نموده و سپس سر بتراشد یا تقصیر کند.
4- احیای شب عید قربان برای کسی که در مشعرالحرام باشد، مستحب است.
5- زیارت امام حسین علیه السلام در عید قربان مستحب است.
6- کسی که در منا نیست، مستحب است قربانی کند و به آن «اضحیه» گفته می شود و لازم نیست شرایط قربانی در حج را داشته باشد.
7- نماز عید قربان و عید فطر در زمان غیبت امام زمان عجل الله تعالی فرجه الشریف، مستحب است و به نوبه خود دارای نکاتی است: الف) قضا ندارد. ب) به جماعت یا فرادا خوانده می شود. ج) چنان چه به جماعت خوانده شود، دارای دو خطبه است که بعد از نماز ایراد می گردد. د) دارای قنوت های نه گانه است و هر دعایی در آن ها خوانده شود کافی است، گرچه بهتر است از دعاهایی که در کتب دعا نقل شده، استفاده گردد. ه) اذان و اقامه ندارد، ولی برای اعلام، چند مرتبه «الصلوة» گفته شود. (افق حوزه - 3 آبانماه 1391 شماره 349)

فلسفه عید قربان و قربانی
اسماعیل بن مسلم سکونی، از جعفر بن محمّد، از پدران بزرگوارش، از قول پیامبر خدا(صلی الله علیه وآله) نقل کرده که فرمود: قربانی برای آن واجب شد که بینوایان، از گوشت به وسعت و نوا برسند (و سیر شوند). پس به آنان بخورانید.

ابوبصیر می گوید: محضر مبارک امام صادق(علیه السلام) گفتم: سرّ جعل و تشریع قربانی چیست؟

حضرت فرمودند: خداوند متعال هنگام ریختن اوّلین قطره خون حیوان به زمین، صاحب قربانی را می بخشد. این یکی از علل تشریع قربانی است.

دیگر آن که، بدین وسیله اهل تقوی از غیر متقی ممتاز می شوند و تنها عمل ایشان مقبول واقع می شود; چنانکه خداوند در قرآن فرمود: «هرگز به رضای خدا نخواهد رسید و مقبول درگاهش واقع نخواهد شد گوشت حیواناتی که نه تصدّق داده شده و نه خونش را ریخته اند. بلکه آن تقوای صاحب این قربانی ها مقبول درگاهش می باشد.» سپس در تأیید این حکمت (حکمت دوّم)، امام علیه السلام فرمودند: بنگر چگونه خداوند متعال قربانی هابیل را پذیرفت و قربانی قابیل را ردّ کرد و این نبود جز به خاطر آن که هابیل اهل تقوی و قابیل فاقد آن بود. (میقات حج - پاییز 1385، شماره 57، صفحه 34)

عید قربان در کلام بزرگان
فرا رسیدن عید بزرگ اسلامی قربان را به همه مسلمین تبریک عرض می کنم. عیدی که انسان های آگاه را به یاد قربانگاه ابراهیمی می اندازد، قربانگاهی که درس فداکاری و جهاد را در راه خدای بزرگ ـ را ـ به فرزندان آدم و اصفیاء و اولیای خدا می دهد. عمق جنبه های توحیدی و سیاسی این عمل را جز انبیای عظام و اولیاء کرام علیهم الصلوة والسلام و خاصه عباداللّه کس دیگری نمی تواند ادراک کند. این پدر توحید و بت شکن جهان به ما و همه انسان ها آموخت که قربانی در راه خدا پیش از آنکه جنبه توحیدی و عبادی داشته باشد جنبه های سیاسی و ارزش های اجتماعی دارد. به ما و همه آموخت که عزیزترین ثمره حیات خود را در راه خدا بدهید و عید بگیرید. خود و عزیزان را فدا کنید و دین خدا را و عدل الهی را برپا نمایید. به همه ما ذریه آدم فهماند که مکه و منی قربانگاه عاشقان است و اینجا محل نشر توحید ونفی شرک،که دلبستگی به جان و عزیزان نیز شرک است. به فرزندان آدم درس آموزنده جهاد در راه حق را داد که از این مکان عظیم نیز فداکاری و از خود گذشتن را به جهانیان ابلاغ کنید. به جهانیان بگوئید در راه حق و اقامه عدل الهی و کوتاه کردن دست مشرکان زمان باید سر از پا نشناخت و از هر چیزی حتی مثل اسمعیل ذبیح اللّه گذشت که حق جاودانه شود. این بت شکن و فرزند عزیزش بت شکن دیگر سید انبیاء محمد مصطفی صلی اللّه علیه و آله و سلم به بشریت آموختند که بت ها هرچه هست باید شکسته شود.

ویژه نامه حج ابراهیمی، خلوت بندگی در همایش جهانی
حج، از شکوه مندترین شعائر دین و از فرائض بزرگ اسلام است. سلام بر خدای مکّه، مکه سرزمین وحی الهی، سلام بر کعبه، مطاف فرشتگان کبریایی؛ سلام بر صفا؛ سلام بر سعی؛ سلام بر زمزم؛ زلالِ جاری محبت خدا؛ سلام بر مشعر؛ خاستگاه شعور؛ سلام بر مناء مذبح منیّت؛ سلام بر عرفات؛ عرصه عرفان ناب اسلام بر ابراهیم و مقامش و اسماعیل و حِجرش. سلام بر مدینه، مدفن عصاره هستی؛ سلام بر بقیع، قبرستان کهکشان های خفته در خاک و سلام بر همه رهبران راستین راه توحید؛ آنان که رمزهای عشق را شناختند و رازهای حج را دریافتند و سلام بر همه عاشقان خدا. حج میعادگاه حضور گسترده امت مسلمان جهان، برای دست یافتن به هویت راستین و منش والای الهی در معبد عشق و میقات عرفان و شعور است.

1. تاریخچه حج ابراهیمی
بر اساس روایات اسلامی، قدمت آیین حج به پیش از خلقت آدم باز می ‌گردد و نخستین حج ‌گزاران فرشتگان بودند که در آسمان چهارم بر گرد بیت المعمور به طواف و عبادت می ‌پرداختند. این مناسک پس از خلقت آدم به زمین نیز انتقال یافت و وی به فرمان خدا، مأمور بنای کعبه و برگزاری مراسم حج گردید. در این خصوص، عبارت قرآنی «اَوَّلَ بَیتٍ» (نخستین خانه) که در توصیف کعبه به کار رفته است. چه بسا ناظر به بنای کعبه توسط حضرت آدم باشد. سنّت حج‌ گزاری در میان اخلاف حضرت آدم (ملقب به ابوالحجاج) تداوم یافت و پیامبران به برگزاری آن اهتمام ویژه ‌ای داشته و بسیاری از آنان در جوار کعبه به خاک سپرده شده ‌اند. این وضع تا زمانی که حضرت ابراهیم مأمور بازسازی کعبه و احیای آیین حج گردید. گفته ‌اند که پس از اتمام بنای کعبه، جبرئیل مناسک حج را یک به یک به او آموخت.

2. حج گزاری در کشورهای اسلامی
حج رفتن ایرانیان، بخشی از زندگی مذهبی آنان از همان قرون نخستین اسلامی بوده است. ایرانیان قدیم با هدایای گران ‌قیمت بسیار، به زیارت کعبه می ‌رفتند و زمزمه آنان بر سر چاه آن، سبب شد که «زمزم» نام گیرد. آخرین ایرانی حج‌گزار، ساسان (جد ساسانیان) معرفی شده است. کشورهای مجاور عربستان سعودی به عنوان دولت های همجوار خلیج فارس معروفند، هرگاه تصمیم به سفر حج بگیرند، با وسیله نقلیه شخصی راهی مکه می شوند. اینها نمی توانند برای حجاج خود برنامه ریزی کنند؛ زیرا مردم از این امر نه استقبال می کنند و نه آن را لازم می دانند.

3. حج در ادیان
در انجیل واژه ای با عنوان حج وجود ندارد، بلکه تنها از اعیادی نام برده می شود که در آن به جشن و شادی می پردازند. در خصوص حج و آیین نخستین مسیحیت می توان گفت که حضرت عیسی علیه السلام نیز از جمله پیامبرانی بود که به ندای ابراهیم خلیل علیه السلام پاسخ داد؛ آن گاه که به امر خداوند آهنگ حج داد. حج یهود یک فریضه دینی بوده که تورات بر آنها واجب نموده است. یهودیان به اشکال مختلف با نوعی از مراسم حج سروکار دارند و به این منظور رهسپار اماکن متعدّدی می شوند. هر فرقه ای راه ویژه ای برای خود برگزیده است و در اعیاد مخصوص، آهنگ حجّ آن اماکن می کنند و با مذهب و تعالیم و عقاید خاص و اوامر و نواهی ویژه ای به انجام آن مراسم می پردازند.

4. حج در قرآن کریم
خداوند متعال در قرآن در باب عمومیت حج، اصل بناء کعبه را برای مردم قرار داده است. حج از میان عبادات و فرائض الهی، جامع هر نوع آثار و فواید و اسراری است که در عبادات دیگر وجود دارد. هدف از وجوب نماز و حج و طواف و مناسک به پاداشتن ذکرالله در قلب و جان انسان است. حج عبادت و بندگی و دوری جستن از هرگونه تعلقات مادی است و سفر حج یک سفر الی الله است.

5. حج در روایات
حج، عطیّه بزرگ الهی و حاجیان مهمانان ویژه درگاه خداوندی اند. زائر بیت اللَّه، مورد آمرزش و مغفرت حق است. حج سفر معنوی و پرواز ملکوتی و حرکتی عرشی به سوی خدا و درخواست اضافه شدن نعمت های مادی و باطنی از جانب حضرت محبوب و پاک شدن از تمام گناهانی که قبل از حج در تمام دوران عمر دامن پاک حیات را آلوده کرده است. کسی که به زیارت کعبه بیاید و بر حق و حرمت ما، هم چون حق و حرمت کعبه عارف باشد، از مکه خارج نمی شود مگر این که گناهانش مورد غفران قرار گیرد، و خداوند مهمّ از امر دنیا و آخرتش را کفایت می کند.

​6. حج در سیره پیامبر صلی الله علیه و آله
پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) و امامان (علیهم السلام) و اولیای دین، سرمشق مسلمانان اند و آشنایی با سیره اخلاقی و عبادی آنان، برای بهتر پیمودن این مسیر بسیار مفید است. از این رو، توجه به سیره پیامبر خدا (صلی الله علیه وآله) در عبادت، به ویژه در انجام مناسک حج و حضور در این شعائر ابراهیمی، برای امت او کارساز است. مراسم حج دارای اهداف و ابعاد گوناگونی است که پیامبر خدا صلی الله علیه و آله در جهت تحقّق آنها قدم برمی داشت. پیامبر (ص) به دستور خداوند، مسلمانان را به ادای ودیعه الهی و شناخت فرایض آن دعوت نمود و بارها در فرمایشات خود، ارزش و فضیلت آن را باز گو می کرد.

7. پیوند حج با ولایت
امامان معصوم، علیهم السلام، گاه در معرض خویش به مردمان، خود را فرزندان راستین خانه کعبه نامیده اند. این توصیف های پرمعنا هم به جهت انتساب پر افتخارشان به خاندان وحی و آگاهی دادن مردم نسبت به مقام بلند آنان، و هم به دلیل عشق بی کران ایشان به این مکان با عظمت بوده است. امام باقر علیه السلام فرموید: تمامیت حج، دیدار با امام است. روح حج، امامت است. این عبادت، تنها در پیوند با رهبری است که سیاست صحیح قرآن را پیاده خواهد کرد و کعبه، قیاماً للناس خواهد شد و منافع و سودهای عظیم این فریضه الهی، عاید مسلمانان خواهد گشت. اگر به حج آمدن و تنها طواف و سعی و وقوف، بدون هدایت ولی امر و بی رابطه با رهبر و ولایت باشد، به طواف و حج جاهلیت، شبیه تر است تا حج ابراهیمی. این عرضه نصر و اعلام ولایت نسبت به ائمّه، آیا چیزی جز قرار گرفتن مناسک عظیم حج، در خطّ امامت و رهبری و به نفع جهان اسلام است؟ این است که پیوند حج و رهبری به عنوان درسی مهم در بعد سیاسی این فریضه، قابل تامّل است و آنانکه به این نکته بی توجّهند، از منافع اجتماعی حج نیز محرومند.

8. ابعاد حج ابراهیمی
حج حج، از باشکوه ترین شعائر اسلامی و نمایش شکوهمند انسان هایی است که از اقصی نقاط عالم در یک نقطه، وادی امن مکه ، گِرد هم می آیند. حج، برنامه و دستوری است برای سازندگی انسان ها. متاعی که در حج می فروشند جز به زحمت تن و تصفیه روح به دست نمی آید. حضور در کنار چنین بنای ازادی که از قید سلطه بشری رهاست، خود انسان را نیز از «هر چه رنگ تعلق پذیرد»، رهایی می ‌بخشد و ارمغان آور بندگی خالص در راستای نیل به نیکی هاست. آنکه بر گرد خانه ازاد طواف می ‌کند، کسی را به بندگی نمی ‌گیرد و خود نیز بنده کسی جز خدا نمی ‌شود، و این اندرز امیر بیان علیه ‌السلام است که: «بنده دیگری مباش؛ زیرا خداوند تو را آزاد آفرید». طواف حقیقی، از آن آزادگانی است که نه تنها از بردگی طاغوتیان، که از بند حکومت ویران گر درونی و نفس طغیان گر خویش نیز رسته باشند؛ همان گونه که حضرت ابراهیم علیه‌ السلام از آز آرزوها معصوم، و از حرص هوس‌ ها مصون بود.

9. سفرنامه حج
قدیمی ترین سفرنامه حج به زبان فارسی از ناصر خسرو قبادیانی است. می نویسد: «و احرام گرفتن آن باشد که جامه دوخته از تن بیرون کنند و ازاری بر میان بندند و ازاری دیگر یا چادری بر خویشتن در پیچند و به آوازی بلند می گویند که لبیک اللهم لبیک و سوی مکه می آیند». هیچ حمله دار و رئیس کاروانی از ترس ساواک شاه، نمی توانست و جرأت نمی کرد نام مرا در فهرست حاجی های خود -چه رسد به عنوان روحانی کاروان- بگذارد. بله، حتی در آن دوران سخت هم دلم از امید زیارت کعبه و بوسه زدن بر جای پای پیامبر (ص) در مکه و مدینه، خالی نمانده بود..و این امید، اگرچه با حج ده روزه سال 58 که به فضل شهید محلاتی قسمتم شد، برآورده گشت، اما آتش آن شوق سوزنده تر و مشتعل تر شد...در سال های ریاست جمهوری چشم امید به پس از آن دوران دوخته بودم..اما امروز...؟ شور و اشتیاقی بی سکون و امیدی تقریبا فرو مرده..تنها تسلا به خواندن اینگونه سفرنامه ها یا شنیدن آنها است که خود بازافزاینده شوق نیز هست.

10. حج از منظر امام خمینی (ره)
در اندیشه امام خمینی(ره) «حج کانون معارف الهی...پیام آور طرح و تأسیس جامعه ای به دور از رذائل مادی و معنوی...تجلی و تکرار همه  صحنه های عشق آفرین زندگی یک انسان و یک جامعه متکامل در دنیاست؛ و مناسک حج، مناسک زندگی است» ایشان سفر حج را سفر به سوی خدای تبارک و تعالی دانسته که «برای نزدیک شدن و اتصال انسان به صاحب خانه است و حج تنها حرکات و اعمال و لفظ ها نیست و با کلام و لفظ و حرکت خشک، انسان به خدا نمی رسد؛ حج کانون معارف الهی است که از آن محتوای سیاست اسلام را در تمامی زوایای زندگی باید جستجو نمود، حج پیام آور و ایجاد و بنای جامعه ای به دور از رذائل مادی و معنوی است، حج تجلی و تکرار همه صحنه های عشق آفرین زندگی یک انسان و یک جامعه متکامل در دنیاست، و مناسک حج مناسک زندگی است واز آن جا که جامعه امت اسلامی از هر نژاد و ملیتی باید ابراهیمی شود تا به خیل امت محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) پیوند خورد و یکی گردد و ید واحده شود، حج تنظیم و تمرین و تشکل این زندگی توحیدی است».

11. حج از منظر امام خامنه‌ای
حج، مظهر توحید و کعبه خانه توحید است. نشانه حج ابراهیمی وجود امنیّت همه جانبه است. حج همچنین مظهر وحدت و اتحاد مسلمانان است. اینکه خداوند متعال همه مسلمانان و هر که از ایشان را که بتواند، به نقطه ای خاص و در زمانی خاص فرا می خواند و در اعمال و حرکاتی که مظهر همزیستی و نظم و هماهنگی است آنان را روزها و شب هایی در کنار یکدیگر مجتمع می سازد، نخستین اثر نمایانش تزریق احساس وحدت و جماعت در یکایک آنان و نشان دادن شکوه و شوکت اجتماع مسلمین به آنان و سیراب کردن ذهن هر یک تن آنان از احساس عظمت است.

12. فقه حج و حجاج
حج، آهنگ زیارت کعبه و انجام مناسکی است که در تاریخ فقاهت جلوه گر شده است. اعمال و مناسک حج از کوچک ترین تا بزرگ ترین اعمال آن باید با نیت و قصد پیروی خداوند انجام گیرد. حج، مهم ترین مناسک دینی در آیین مقدس اسلام است که، می تواند مسلمانان را سالیانه در یک اجتماع عظیم مذهبی گردهم آورد و همگان را با دستور و نظام هماهنگ و شعار واحد به اجرای مراحل مختلف مناسک، هدایت نماید و ارتباط معنوی با خدا و مردم را در عالی ترین و زیباترین صورت نشان دهد.

13. پیام حج و برائت از مشرکین
ایام حج بهترین فرصت برای آشنا شدن مسلمانان با یکدیگر و بررسی رویدادها و مسائل مختلف کشورهای اسلامی است تا کشور ها بتوانند در کنار هم در رفع گرفتاری ها و توسعه وپیشرفت یکدیگر تلاش کنند. و این به عنوان یک فرصت مهم مورد توجه رهبران انقلاب و به ویژه مورد توجه حضرت امام (ره) و سایر بزرگان دین بوده است. امروزه این همایش عظیم هر چه با شکوه تر با حضور میلیونی اقوم و ملل مختلف برگزار می گردد و زمینه پیشرفت اساسی اسلام و تحول در تمام زمینه های فردی و اجتماعی را فراهم می کند. فریاد برائت که امروز مسلمان در حج سر می دهد، فریاد برائت از استکبار و ایادی آن است که مع الاسف در کشورهای اسلامی قدرتمندانه اعمال نفوذ می کنند و با تحمیل فرهنگ و سیاست و نظام زندگی شرک آلود بر جوامع اسلامی، پایه های توحید عملی را در زندگی مسلمانان منهدم ساخته و آنان را دچار عبادت غیر خدا کرده اند و توحید آنان فقط لقلقه زبان و نام توحید است و از معنای توحید در زندگی آنان اثری باقی نمانده است.

14. خادم حج یا خائن به حجاج
حوادث پی ‌در پی مراسم حج در سال های گذشته همانند؛ فاجعه جمعه خونین مکه، فاجعه منا و ده ها حادثه دیگر که منجر به شهادت هزاران حجاج بیت الله الحرام و زائران ایرانی؛ دلیل وجود خلل بنیادین در حکومت عربستان سعودی است. با گذشت چند ‌سال از فاجعه غم بار منا، ابعاد جدیدی از ناکارآمدی و برخوردهای غیرانسانی آل سعود بر امت اسلام آشکار می ‌شود. آل سعود همواره با ادعایی کاذب سعی داشته مدیریت مراسم حج را به ‌طور انحصاری به ‌عهده بگیرد و همیشه مانع از مشارکت دیگر کشورهای اسلامی در این مسأله پر اهمیت بوده است.

  پربازدید ترین